Mustafa-begova džamija, prelijepo zdanje koje je krasilo Kragujevac od kraja 15. ili početka 16. vijeka, simbolizirala je jedno drugačije vrijeme i kulturu ovog grada. Danas je njeno mjesto zauzela kafana „Balkan“, podsjetnik na kompleksnu i često tragičnu historiju multietničkih zajednica u Srbiji.
Kragujevac je u prvim decenijama 16. vijeka dobio status kasabe, muslimanskog urbanog naselja, i do početka 19. vijeka bio dominantno muslimanski grad. Defteri iz 1536. godine bilježe postojanje tekije, hamama, mekteba, džamija i više mesdžida. Mahale su nosile nazive po zanatlijama ili vjerskim objektima, poput Mahale Hizra, Mahale Alije Anadolca i Mahale Časne džamije, koju je podigao Mustafa-beg, sin Bali-bega.
Historičari vjeruju da je Mustafa-beg bio sin Bali-bega Malkočevića, osnivača Batočine i poznatog vojskovođe iz vremena sultana Sulejmana Veličanstvenog. Džamija je, prema procjenama, izgrađena krajem 15. vijeka, a njen značaj potvrđuju i toponimi poput „Mustafa-begova vodenica“ i „Mustafa-begova bara“.
Tokom austrijske okupacije 1689–1690. godine, čaršija je pretrpjela velika razaranja, a većina muslimanskog stanovništva izbjegla je iz grada. Mustafa-begova džamija, zidana od tesanog kamena i ukrašena kupolama, iznova je obnavljana nakon povratka Osmanlija 1739. godine. Međutim, ponovna austrijska okupacija 1718–1739. godine donijela je nove promjene; džamija je 1724. pretvorena u crkvu.
Beogradskim mirom 1739. godine, muslimani su se vratili u Kragujevac, a džamija je ponovo postala bogomolja. Ipak, Drugi srpski ustanak 1815. godine označio je konačan kraj muslimanske dominacije u Kragujevcu. Progon i nesigurnost natjerali su muslimane na masovno iseljavanje, a do 1826. godine grad je bio gotovo potpuno očišćen od muslimanskog stanovništva.
Muslimanska zajednica u Kragujevcu bila je na izdisaju tokom prve polovine 19. vijeka. Joakim Vujić 1826. godine bilježi da je džamija bila napuštena, bez munare i vjernika. Knez Miloš Obrenović razmatrao je 1833. godine ideju da u džamiji otvori pivaru, ali je zdanje nastavilo propadati. Bez hodže i zajednice koja bi je obnavljala, džamija je potpuno napuštena.
Prema crtežu Feliksa Kanica iz sredine 19. vijeka, Mustafa-begova džamija bila je primjer potkupolnog tipa kamenih džamija s kvadratnom osnovom i niskim tamburom. Ipak, 1885. godine, zdanje je srušeno, a na njegovom mjestu podignuta je kafana „Balkan“.
Rušenjem Mustafa-begove džamije uništen je posljednji ostatak muslimanske sakralne arhitekture u Kragujevcu. Jovan Tomić, koji je svjedočio rušenju, zapisao je kako su „lepi zidovi i jaki temelji“ srušeni kako bi se izgradila kafana banalne arhitekture. Kamen koji je nekada činio stubove džamije iskorišten je za kapiju Velikog parka u Kragujevcu.
Danas, kafana „Balkan“ stoji na mjestu nekadašnje džamije i mezarja, simbolizirajući kulturni i religijski gubitak. Mustafa-begova džamija bila je ne samo vjerski objekt već i svjedok složene historije Kragujevca. Njena sudbina podsjeća na bolne transformacije kroz koje je grad prošao, ali i na značaj očuvanja kulturno-historijskog naslijeđa.
Fotografije i crteži koji su preživjeli svjedoče o nekadašnjoj ljepoti ovog zdanja. Ostaje pitanje: hoće li buduće generacije prepoznati vrijednost ovakvih priča i potruditi se da makar sjećanja opstanu?
Izvor FB Esad Rahić